Znajdź hasło:

A

Absyda - apsyda; półkoliste, półeliptyczne lub wieloboczne w planie pomieszczenie zamykające prezbiterium lub nawę świątyni.

Akant - motyw dekoracyjny w postaci splotu dużych pierzastych i kolczastych liści (niekiedy kwiatów) rośliny rosnącej w stepach Azji oraz na wybrzeżach śródziemnomorskiego obszaru Afryki i Europy. Rzeźbiony na różnych elementach architektonicznych (głowicach kolumn, fryzach, konsolach i innych), głównie w porządku korynckim.

Altana - budowla ogrodowa, zazwyczaj o lekkiej konstrukcji i ażurowych ścianach, obsadzona roślinami pnącymi, przeznaczona do wypoczynku oraz osłony przed słońcem lub deszczem. Altanie nadawano często bogatą i ozdobną formę architektoniczną.

Amfilada - kilka pomieszczeń (sal lub pokojów) usytuowanych jedno za drugim, połączonych ze sobą przejściami na jednej osi, na przestrzał.

Archiwolta - profilowany lub pokryty ornamentem dekoracyjny łuk na czole arkady w otworach drzwi, bram, okien itp., zasłaniający krzywiznę łuku pełniącego funkcję konstrukcyjną. Archiwolta jest ułożona z ozdobnej cegły, wykuta w kamieniu lub wykonana w stiuku czy tynku.

Arkada - element architektoniczny składający się z dwóch podpór (kolumn, słupów lub filarów) połączonych u góry łukiem. Arkada występuje w architekturze zarówno pojedynczo, jak i w rzędzie tworząc wówczas istotny składnik wielu budowli lub ich części - dziedzińców arkadowych, krużganków arkadowych, loggii, kolumnad, galerii.

Attyka - ścianka lub balustrada usytuowana ponad koronującym gzymsem budynku, wieńcząca elewację oraz zasłaniającą jego niskie poddasze lub połacie dachu całego budynku albo jego części.


B

Basteja - budowla fortyfikacyjna, będąca murowanym lub ziemnym umocnieniem w formie niskiej, przysadzistej baszty obronnej. Zbudowana na planie półkola, wieloboku lub podkowy, wysunięta przed mur obronny, była stanowiskiem ogniowym artylerii, blokującym dostęp do linii umocnień obronnych.

Baszta łupinowa - baszta w murze obronnym otwarta od strony wewnętrznej zamku.

Biforium - dwudzielne, przedzielone pośrodku pionowo kolumienką lub słupkiem arkadowe okno albo przezrocze romańskie lub gotyckie.

Blanki - krenelaż; zębate zwieńczenie średniowiecznych murów lub baszt obronnych, z rytmicznie rozmieszczonymi prostokątnymi prześwitami. Blanki pełniły funkcję osłony strzelających przez prześwity łuczników.

Blenda - otwór ślepy; płytka wnęka w murze o kształcie arkady lub okna, stosowana zazwyczaj w elewacjach budynków jako element dekoracyjny, rzadziej ze względów techniczno-praktycznych w celu odciążenia ściany przez zmniejszenie grubości muru.

Boniowanie - dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego lub jego naśladownictwo wykonane w tynku. Polega na zaakcentowaniu profilami zewnętrznych krawędzi prostokątnych ciosów kamienia i utworzeniu w ten sposób efektownych poziomych i pionowych podziałów. Z kolei powierzchnia samych ciosów może być polerowana, groszkowana czy szlifowana itp. Boniowanie może dotyczyć całości elewacji lub jej fragmentu (np. cokołu, narożników czy portali). Znane od czasów rzymskich, rzadkie w średniowieczu, popularne od renesansu (np. w architekturze pałacowej) do dziś.

Bukranion - ornament architektoniczny, najczęściej w postaci czaszki byka ozdobionej spływającymi z jej rogów wstęgami, dekoracyjnymi wisiorami oraz girlandami z liści, kwiatów i owoców.


C

Campanille - kampanila, dzwonnica kościelna zbudowana obok budynku kościoła. Rozwiązanie architektoniczne wytworzone we wczesnym chrześcijaństwie we Włoszech.

Cios - blok kamienny przycięty w kształcie prostopadłościanu lub sześcianu, osadzany w murze w regularnie układanych warstwach. Licowa powierzchnia ciosu jest obrobiona: dłutowaniem, młotkowaniem, szlifowaniem, itp.

Cokół - najniższy nadziemny fragment budynku, wysunięty do przodu (lub cofnięty) w stosunku do wyższych partii muru, stanowiący jego podstawę konstrukcyjną lub tylko wizualną; także podobny element w odniesieniu do takich architektonicznych składników budynku jak kolumna, filar, pilaster, portal.


D

Dach namiotowy - dach o trójkątnych połaciach zbiegających się w jednym wierzchołku. Szczególnym przypadkiem takiego dachu jest pokrycie stożkowe.

Dach pulpitowy - tzn. jednospadowy. Rodzaj dachu stromego o jednostronnie nachylonej połaci.

Dwór - dom mieszkalny o funkcjach rezydencji, typowy dla mniejszych posiadłości ziemskich, wznoszony w Polsce i użytkowany zgodnie ze swym przeznaczeniem od średniowiecza do czwartego dziesięciolecia XX wieku.

Dziedziniec - wydzielona, niezadaszona przestrzeń w budynku lub zespole budynków. Dziedziniec pełnił niegdyś funkcje użytkowo-reprezentacyjne. Mógł być zamknięty – otoczony ze wszystkich stron, albo otwarty – przynajmniej jedna strona nie była zamknięta. Dziedzińce występowały w budownictwie świeckim i sakralnym. W zamkach były zamknięte krużgankami, a w pałacach – arkadowe, otoczone loggiami.


E

Eklektyzm - kierunek polegający na łączeniu w jednej budowli w sposób swobodny, często niezgodnych ze sobą, elementów wybranych z różnych stylów architektonicznych.

Empire - styl cesarstwa, odmiana późnego klasycyzmu, wykształcona we Francji w pierwszym piętnastoleciu XIX wieku, charakterystyczna głównie dla okresu panowania cesarza Napoleona I. Architektura ta charakteryzuje się większymi wpływami sztuki antycznej, a także licznymi motywami egipskimi.

Empora - galeria lub trybuna wsparta na filarach, kolumnach albo wspornikach, kryta lub odkryta, stosowana głównie w budowlach sakralnych w celu powiększenia użytkowej powierzchni ich wnętrz lub też w celu utworzenia wyodrębnionego pomieszczenia dla określonej grupy ludzi (zakonnic, zakonników, dworu, kobiet)

Entazis - entasis; nieznaczne wybrzuszenie trzonu kolumny doryckiej, występującej mniej więcej na jednej trzeciej jej wysokości, stosowane ze względów wizualnych.

Entre cour et jardin - fr. między dziedzińcem a ogrodem; typ pałacu barokowego, wykształconego we Francji w XVII wieku. Główny budynek, zwany corps de logis, leżał na osi między dziedzińcem honorowym (cour d' honneur) a ogrodem, znajdującym się na tyłach pałacu.

Epitafium - ozdobna tablica dla uczczenia pamięci zmarłego, umieszczana zazwyczaj na ścianach lub filarach kościoła często w sąsiedztwie grobu zmarłego, a zawierająca poświęcony mu napis, niekiedy jego portret albo scenę figuralną, a także odpowiednie symbole i alegoryczne atrybuty.


F

Facjata - pomieszczenie mieszkalne w przestrzeni strychowej, wydzielone z niej ścianami, które przenikając przez połać dachu formują nadbudowę nad koronującym gzymsem budynku. Facjata jest pokryta odrębnym dachem .

Fasada - główna elewacja budynku odróżniająca się od pozostałych okazałością, bogatszą kompozycją architektoniczną i dekoracyjnością, zawierająca głównie wejście do budynku.

Faseta - inaczej faza - ukos, ucios, skośne ścięcie narożnika lub graniastej krawędzi, w celu ochrony przed uszkodzeniem od przypadkowego uderzenia; w budownictwie faseta (faska): wklęsły narożnik między prostopadłymi ścianami; wyokrąglone naroże lub ozdobny gzyms na połączeniu ściany i sufitu lub ściany i posadzki .

Feston - motyw dekoracyjny postaci podwieszonego po bokach, a zwisającego pośrodku ku dołowi pęku liści, kwiatów i owoców lub zwisającego w taki sposób pasa tkaniny.

Filar - pionowa podpora, spełniająca podobną rolę co kolumna, wykonana z kamienia, cegły lub betonu i mająca przekrój wieloboczny. Filar jest w architekturze jednym z najstarszych elementów podporowo - dźwigających, stosowanym już w starożytności (Egipt, Grecja, Rzym).

Fronton - w architekturze klasycznej niski trójkątny szczyt nad portykiem, który ograniczały krawędzie boczne dachu dwuspadowego. Wewnętrzne pole frontu, gładkie lub wypełnione dekoracją rzeźbiarską, nosi nazwę tympanonu. Jako element ornamentowy stosowany jest także jako dekoracyjne zwieńczenie obramowań okiennych i drzwiowych, portali, ołtarzy itd. W architekturze nowożytnej można spotkać frontony stanowiące segment kręgu, półowalne, przerywane lub wyłamywane.

Fryz - pozioma część belkowania w klasycznych porządkach architektonicznych oraz wywodzących się z nich stylach architektonicznych nowożytnych, zawarta między architrawem a gzymsem.


G

Gzyms - element architektoniczny w postaci poziomej, zwykle profilowanej listwy wystającej przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami. Gzyms (geison) w architekturze starożytnej Grecji i Rzymu był jednym z elementów belkowania. Chronił fryzy i koronował całe belkowanie. Dziś wykonuje się w budownictwie gzymsy o formach zupełnie prostych i ściśle funkcjonalnych.


H

Hełm - bogato plastycznie ukształtowane zwieńczenie wieży albo latarni, zwykle pokryte blachą, ale także dachówką lub gontem. W architekturze średniowiecznej Europy hełmy miały najczęściej formy smukłego ostrosłupa lub stożka. W okresie późnego gotyku były nieraz bogato rozczłonkowane za pomocą mniejszych wieżyczek, sterczyn itp. W renesansie hełm upodobnił się do prostych brył geometrycznych, a w baroku przyjęły formy baniaste, cebulaste lub gruszkowate, zdobione latarniami i galeryjkami.

Herb - oznaka osoby, rodu związku, zrzeszenia, miasta, prowincji lub państwa, ustalona według określonych zasad. Często stosowane jako element dekoracyjny, występujący na elewacjach i we wnętrzach budynków, na tablicach erekcyjnych, pamiątkowych i wotywnych, na nagrobkach i epitafiach oraz na różnych elementach wyposażenia wnętrz.


K

Kalenica - górna pozioma krawędź dachu, na styku płaszczyzn połaci; stanowi grzbiet dachu.

Kapitel - głowica - (łac. caput – głowa) element architektoniczny: górna, wydzielona i plastycznie ukształtowana część kolumny; na głowicy opierają się bezpośrednio belki architrawu, stropu lub łęki arkady.

Kapitel joński - między ornamentowanym zwykle echinusem i abakusem posiada charakterystyczne ślimacznice, występujące symetrycznie z dwóch stron poza profil echinusa, a wyprowadzone ze środka leżącej „poduszki”. Głowica narożna ukształtowana jest tak, aby ślimacznice można było widzieć również z boku.

Kapitel koryncki - wyższy od jońskiego, ma kształt odwróconego dzwonu. Rozwinął się prawdopodobnie z kapitelu jońskiego, czego dowodem są małe ślimacznice zachowane w jego górnej części, podtrzymujące naroża abakusa. Od dołu głowicę otacza szereg rzeźbionych liści akantu. Niekiedy głowice korynckie pozbawione są ślimacznic, zastąpionych stylizowanymi liśćmi palmy.

Kariatyda - podpora architektoniczna w formie postaci kobiety dźwigającej na głowie element architektoniczny (belkowanie, nadwieszona kondygnacje budynku, balkonu). Odmianą kariatydy jest kanefora – podpora architektoniczna w formie postaci kobiecej niosącej na głowie kosz z owocami lub kwiatami.

Kartusz herbowy - wydzielona płaszczyzna, przeznaczona do umieszczania na niej inskrypcji, emblematu. Jej obramienie zwykle przypomina zwój. Jest to motyw dekoracyjny szeroko stosowany w sztuce baroku zarówno w architekturze, jak i grafice.

Koncha - półkopuła, sklepienie mające kształt pionowo odciętej połowy czaszy zamykającej absydę, zwane niekiedy sklepieniem konchowym.

Kondygnacja - część budowli zawarta między bezpośrednio nad sobą położonymi stropami. Rozróżnia się kondygnację podziemną, przyziemną, nadziemną.

Konsola - element architektoniczny w postaci ozdobnego wspornika kamiennego lub drewnianego, mający zazwyczaj formę esownicy lub woluty, stosowany w architekturze wielu epok do celów konstrukcyjno - dekoracyjnych np. do podtrzymania gzymsu, balkonu, zwieńczenia otworu.

Kopuła - sklepienie zamknięte o kształcie czaszy budowane nad pomieszczeniami o planie kwadratowym, wielobocznym lub okrągłym.

Kruchta - przedsionek kościoła usytuowany przed głównym wejściem, niekiedy także przed bocznym wejściem do nawy lub zakrystii. Kruchta to również wyodrębnione pomieszczenie wewnątrz kościoła, zwykle pod chórem muzycznym lub w dolnej kondygnacji wieży stojącej na osi fasady świątyni.

Krużganek - długi ganek usytuowany wzdłuż zewnętrznej ściany budynku, zazwyczaj obiegającej dziedziniec z jednej lub kilku kondygnacjach, przykryty stropem lub sklepieniem krzyżowym, na zewnątrz otwarty zazwyczaj arkadami filarowymi lub kolumnowymi. Krużganek pełni funkcje komunikacyjne, łącząc ze sobą usytuowane wzdłuż niego pomieszczenia.

Krypta - w starożytności podziemny, sklepiony korytarz, w okresie starochrześcijańskim - sklepiona komora grobowa w katakumbach, w późniejszym wiekach - sklepione podziemie kościoła, mieszczące relikwie lub grób świętego, a także przeznaczone do chowania zmarłych dostojników duchownych i świeckich.

Kwiaton - element dekoracyjny charakterystyczny dla motywów architektury gotyckiej i neogotyckiej wieńczący hełmy wież, szczyty, pinakle, wimpergi. Kwiatony wykonywano głównie z kamienia, nadając im formę dwu lub czteroramiennego pęku kwiatów albo liści ułożonych w jednej lub kilku kondygnacjach


L

Latarnia - w architekturze nadbudówka w postaci okrągłej lub wielobocznej wieżyczki, wieńcząca dach lub kopułę, przykryta odrębnym hełmem oraz mająca wiele okien na swym obwodzie, stosowana do oświetlania danego wnętrza światłem dziennym doprowadzonym od góry.

Lizena - pionowy, płaski pas nieznacznie występujący z lica ściany, różniący się od pilastra brakiem bazy i głowicy. Stosowany w architekturze nowożytnej i nowoczesnej, zazwyczaj w układzie rytmicznym, w celu podziału i ożywienia powierzchni elewacji budowli lub powierzchni ścian pomieszczeń.

Loggia - wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz, oddzielona drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych. Loggia może być jedno lub wielokondygnacyjna, otwarta lub zamknięta (przeszklona). Występowała w renesansie w budownictwie pałacowym np. zamek na Wawelu, zamek w Pieskowej Skale, w Baranowie Sandomierskim.

Lukarna - niewielkie okienko na dachu, często otoczone ozdobnym obramieniem. Lukarna stosowana była już w architekturze gotyku, później renesansu, najpowszechniej jednak w architekturze baroku i rokoka, głównie w mansardowych dachach budowli pałacowych i kamienic mieszczańskich.


Ł

Łuk - łęk; jeden z najważniejszych elementów architektonicznych, o wyjątkowym znaczeniu dla ukształtowania obiektów budownictwa poszczególnych epok, zazwyczaj zakrzywiony i podparty na obu końcach, konstrukcyjny, służący głównie do przekrywania otworów, wzmacniania ścian oraz w sklepieniach do przenoszenia na boki ciężaru własnego i dźwiganego.


M


Mansarda - poddasze użytkowe (zwykle pomieszczenie mieszkalne), znajdujące się w kondygnacji strychowej, w obrysie dachu mansardowego, czyli łamanego

Mansardowy dach - dach łamany, zbudowany z dwóch oddzielonych od siebie gzymsem powierzchni połaci dachowych. Dach mansardowy może być dachem dwu- lub czterospadowym. François Mansart, francuski architekt okresu baroku, spopularyzował to rozwiązanie konstrukcyjne, wykorzystując poddasze jako część użytkową.

Manieryzm - termin, jakim określa się zjawiska w sztuce europejskiej XVI wieku. Dyskusyjny pozostaje zarówno sam termin, jak i jego zakres oraz geneza zjawiska nim określanego. Najogólniej poprzez pojęcie to rozumie się styl, występujący w od ok. 1520 do końca XVI wieku i charakteryzujący się dążeniem do doskonałości formalnej i technicznej, a także wysubtelnieniem, wyrafinowaniem, wykwintnością i swobodą form.

Maswerk - gotycki element dekoracji architektonicznej, kuty na przestrzał w kamieniu lub opracowany w cegle, komponowany przeważnie z odcinków łuku i laskowań. Pierwotnie maswerk wypełniał głównie przestrzeń pod łukiem łączącym bliźniacze otwory okienne, później służył także do rozczłonkowania ściany, wypełniania balustrad, itp. Rzeźbiony w drewnie spotykany jest często w ołtarzach i meblarstwie gotyckim.

Maszkaron - maskaron; motyw dekoracyjny, zwykle w postaci stylizowanej głowy ludzkiej lub na pół zwierzęcej, nierzadko o groteskowo wykrzywionych rysach i fanatycznym układzie włosów.

Maureska - moreska; płaszczyznowy ornament roślinny o symetrycznym układzie, złożony ze splecionych, silnie stylizowanych łodyg, liści i kwiatów, szczelnie pokrywający pole dekoracji.

Mauzoleum - okazały monumentalny grobowiec, zazwyczaj w formie wolno stojącej, bogato zdobionej budowli.

Meander - ornament ciągły utworzony z linii załamujących się rytmicznie pod kątem prostym, występujący w wielu wariantach, od zupełnie prostych do bardzo urozmaiconych, stosowany m. in. w architektonicznej dekoracji wnętrz.


N

Nagrobek - pomnik nagrobny, zazwyczaj w postaci kompozycji architektoniczno - rzeźbiarskiej, upamiętniający miejsce pochowania zmarłego. Terminem tym bywają określone pomniki nagrobne różne pod względem wielkości i ukształtowania.

Nisza - wgłębienie w murze najczęściej prostopadłościenne lub pół cylindryczne, u góry zakończone zwykle półkoliście lub przesklepione w formie konchy, czasem zwieńczone odcinkiem gzymsu lub małym trójkątnym frontem, niekiedy też ujęte po bokach w kolumienki lub pilastry. Nisza ma charakter dekoracyjny i bywa czasem przeznaczona do ustawienia rzeźby figularnej, wazonu itp.


O

Oculus - okrągły lub owalny nie zamykany otwór o niezdobionym obramieniu umieszczony u szczytu kopuły albo w ścianie, doprowadzający światło i powietrze do wnętrza.

Orientowanie (łac. Oriens – wchód) – ustawianie budynku na osi wschód – zachód. Kościół orientowany ma prezbiterium zwrócone na wschód.

Ornament okuciowy - późnorenesansowy ornament składający się z motywów naśladujących płaskie żelazne okucia, wycięte w kształcie listew i ażurowych plakiet, wśród których występują m.in. kaboszony, małe rauty i motywy imitujące główki gwoździ, nitów, bulli itp., a jako motywy towarzyszące maszkarony, lwie głowy, motywy fantastyczne, groteskowe, roślinne itp.


P

Palisada - to ogrodzenie z drewnianych, ostro zakończonych pali, wbitych jeden przy drugim używane jako defensywna struktura. Jest jedną z prymitywnych konstrukcji obronnych, wykorzystywanych nieprzerwanie do XIX w. W średniowieczu palisady były stosowane w obronie grodów. W warunkach ustabilizowanych frontów lub w wypadku obrony wąskich przejść odgrywały rolę fortyfikacyjnej zapory przeciwpiechotnej, niekiedy wyposażonej w strzelnice. Łatwa w konstrukcji, tania, ale podatna na ogień i raczej nietrwała palisada szczególnie często służyła jako tymczasowe zabezpieczenie lub element fortyfikacji polowych. Palisady wykonywano jako pojedyncze, podwójne (palanki) lub wielo-szeregowe. Typowa konstrukcja palisady składa się z małych lub średnich pni drzew wyrównanych pionowo, bez rozmieszczania pośrodku. Pnie są naostrzone i są czasem wzmacniane dodatkową konstrukcją.

Palmeta - motyw dekoracyjno- zdobniczy w postaci stylizowanego, wachlarzowo rozpostartego, symetrycznego liścia palmy, występujący pojedynczo lub szeregowo (w ornamencie ciągłym), stosowany w architekturze od starożytności po czasy nowożytne.

Pałac - okazała, reprezentacyjna budowla mieszkalna bez umocnień obronnych, od XIX wieku również nazwa okazalszych gmachów urzędowych i użyteczności publicznej. Pałac historyczny składa się na ogół z korpusu głównego, skrzydeł bocznych usytuowanych w stosunku do korpusu głównego pod kątem prostym i przylegających do niego, albo też podobnie usytuowanych, lecz wolnostojących oficyn oraz zawartego między korpusem głównym i skrzydłami lub oficynami dziedzińca wjazdowego.

Panneau - płycina o kształcie pola kwadratowego lub prostokątnego, utworzona w następstwie architektonicznego podziału powierzchni ściany lub boazerii, otoczona obramieniem drewnianym, stiukowym lub niekiedy kamiennym, pokryta płaskorzeźba lub malowidłem. Stanowi charakterystyczny element dekoracji wnętrz w okresie baroku i rokoka.

Panoplia - element zdobniczy, charakterystyczny dla renesansowej i barokowej dekoracji wnętrz, mający formę kwadratowej, prostokątnej lub owalnej płyciny, w którą jest wpompowany motyw dekoracyjno – zdobniczy w postaci zbioru krzyżujących się składników uzbrojenia – różnego rodzaju oręża, zbroi, tarcz, proporców, sztandarów itp.

Pierzeja - ciąg frontowych elewacji stanowiący jedną stronę placu lub rynku, traktowany jako całość przestrzenna.

Pilaster - płaski filar przyścienny, który pełni funkcję podpory lub elementu dekoracyjnego podziału powierzchni ściany albo też obie te funkcję łącznie. Jest również stosowany jako element obramienia otworów bramowych, drzwiowych i okiennych. Składa się z głowicy, gładkich lub żłobkowanych trzonów, oraz z bazy lub cokołu. Występuje najczęściej w połączeniu z belkowaniem, rzadziej z łukiem.

Pinakiel - fiala; gotycki i neogotycki dekoracyjny element architektoniczny w formie smukłej kamiennej sterczyny w czworobocznym trzonie z szeregami żabek na krawędziach oraz kwiatonem u szczytu. Pinakiel stanowi ozdobne zwieńczenie portali, szczytów, wimperg, wieżyczek naroży i przypór w gotyckich i neogotyckich budowlach sakralnych i świeckich.

Podcień - podniesienie; przestrzeń w dolnej części budynku powstała przez cofnięcie jego ściany (lub ścian) zewnętrznej na przestrzeni od poziomu przylegającego terenu (najczęściej chodnika ulicznego) do wysokości nie przekraczającej na ogół dwóch kondygnacji, zazwyczaj jednak parteru. Podcień stosuje się ze względu na przestrzenne ukształtowanie budynku oraz ze względów użytkowych.

Polichromia - w architekturze wielobarwne malowidło zdobiące ściany budowli.

Pomarańczarnia (oranżeria) - budynek ogrodowy, parterowy, wolno stojący lub połączony z tarasem, ogrzewany.

Portal - architektoniczno-rzeźbiarskie obramienie otworu drzwiowego, często ukształtowane dekoracyjnie z zastosowaniem form danego stylu architektonicznego.

Portyk - zewnętrzna, jedno lub dwukondygnacyjna, wysunięta ku przodowi albo wgłębiona część budynku otwarta przynajmniej z jednej strony i mająca tu kolumnadę lub szereg słupów, często zwieńczona trójkątnym frontem. Funkcją portyku jest osłona wejścia do budynku.

Putto - motyw dekoracyjny przedstawiający uskrzydloną postać małego pulchnego dziecka lub aniołka, powszechnie stosowane w malarstwie i rzeźbie od okresu renesansu.

Prezbiterium - (łac. - zgromadzenie starszych), inaczej chór - część przeznaczona dla duchowieństwa w świątyniach chrześcijańskich, mieszcząca ołtarz główny, stalle i niekiedy tron biskupi; zwykle sytuowana na przedłużeniu nawy głównej, najczęściej od wschodu, w związku ze zwyczajem orientowania kościołów. Od części kościoła przeznaczonej dla wiernych prezbiterium bywa wyodrębnione lekkim podwyższeniem podłogi, balustradą i łukiem tęczowym. W niektórych kościołach romańskich występowały dwa prezbiteria - od wschodu i zachodu - dając budowlom nazwę kościołów dwuchórowych.

Przedbramie - jest to umocnienie bramy warownej w średniowiecznych murach obronnych (miejskich lub zamkowych) w postaci warownej przybudówki. Z przedbramia rozwinęła się z czasem forma barbakanu. Przykład zachowanego do dziś przedbramia stanowi przedbramie Bramy Krakowskiej w Lublinie.

Przęsło - powtarzający się człon jakiejś konstrukcji (np. sklepienia, podciągu) zawarty w przedziale między sąsiadującymi podporami.

Przypora - skarpa; pionowy element konstrukcyjny, podpora w postaci filara przyściennego o boku zewnętrznym ukośnie ściętym lub ukos owym. Zadaniem przypory jest wzmocnienie ściany budynku lub muru wolno stojącego oraz przenoszenie ciężaru sklepień budowli na podłoże. Przypora stanowi podstawowy element konstrukcji filarowo - skarpowej, charakterystycznej dla architektury i budownictwa gotyku.


R

Relief - kompozycja rzeźbiarska stosowana we wszystkich okresach historii architektury do zdobienia budowli, dekoracyjna tworzona na płaszczyźnie płyty drewnianej, kamiennej lub metalowej z pozostawieniem w niej tła. Uzyskuje się ją przez rzeźbienie, kucie lub odlewanie. Rozróżnia się reliefy płaskie, wypukłe i reliefy wklęsłe.

Rocaille - charakterystyczny dla zdobnictwa rokoka motyw dekoracyjny w postaci ornamentu o kształtach fantazyjnych, nieregularnych i asymetrycznych oraz płynnych i strzępiastych konturach, naśladujący swą stylizacją formy muszli i roślin morskich.

Rozeta - ornament architektoniczny w kształcie rozwiniętej róży. W architekturze gotyku rozetą nazywa się okrągłe okno wypełnione witrażem i ornamentem maswerkowym umieszczone nad głównym portalem kościoła. W Krakowie znajduje się m. in. nad wejściem do Katedry na Wawelu. U Słowian - w jednej z prostszych form - etniczny symbol solarny, powszechnie stosowany w folklorze jako element zdobniczy.

Rustyka - charakterystyczne dla architektury renesansu i baroku opracowanie faktury powierzchni muru kamiennego lub kamiennej okładziny ściennej za pomocą kamieniarskiej obróbki lica poszczególnych ciosów lub płyt na wzór naturalnego łomu kamiennego. Czołowa płaszczyzna elementu muru lub okładziny jest zwykle obramiona gładkim pasem - płaskim zwanym szlakiem brzeżnym lub s fazowanym.

Ryzalit - fragment budynku wysunięty z lica elewacji ku przodowi, stanowiący jego ograniczona część. Występ taki jest zazwyczaj prostokątny w planie ma wysokość równą wysokości elewacji.

Ryzalit pozorny - część budynku wysunięta przez lico na całej wysokości , wraz z dachem. Zależnie od usytuowania względem osi środkowej. Ryzalit pozorny otrzymuje się przez zwiększenie grubo ścian muru na pewnym odcinku, bez zmian w układzie pomieszczeń wewnętrznych.


S

Sakramentarium - powstające w dobie gotyku pomieszczenie na Najświętszy Sakrament, pełniące podobną rolę co tabernakulum. Sakramentalia były zwykle lokowane po lewej stronie (od strony nawy), tuż obok ołtarza głównego, który wówczas najczęściej przybierał formę retabulum i stanowiły integralną część prezbiterium kościoła. Sakramentalia były wznoszone w różnych formach, przeważnie przyjmowały kształt strzelistych wież, traktowane były jako świątynia w świątyni, dlatego też nadawano im bardzo wyszukaną formę.

Sgraffito - technika dekoracyjna malarstwa ściennego polegająca na pokrywaniu muru kilkoma warstwami zróżnicowanego kolorystycznie tynku, a następnie fragmentarycznym zeskrobywaniu według określonego rysunku, wilgotnych jeszcze warstw górnych tak, aby w zeskrobywanych partiach odsłoniła się barwa warstwy dolnej. Dzięki temu uzyskuje się wielobarwną kompozycję rysunkową o motywach zazwyczaj geometrycznych. Sgraffito stosowano szczególnie często do dekorowania fasad obiektów włoskiej architektury renesansowej.

Sień - przelotowe pomieszczenie komunikacyjne (niekiedy pełniące również funkcje gospodarcze), usytuowane między głównym wejściem lub przedsionkiem a dalszymi pomieszczeniami budynku lub klatką schodową albo korytarzem. Nazwą ta określa się zarówno niewielkie, skromne sienie w wiejskich chałupach, jak i obszerne, o monumentalnym wystroju architektonicznym sienie w dawnych zamkach i pałacach.

Sklepienie - krzywiznowe przekrycie budynku. Jest to wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły konstrukcja, której elementy – przenosząc obciążenie – wywierają równocześnie rozpór (nacisk boczny) oddziałujący z kolei na podpory. Sklepienie wspierać się może na ścianach albo na słupach, przyporach, łękach, belkach.

Sklepienie gwiaździste - sklepienie powstałe z rozwinięcia sklepienia krzyżowo - żebrowego (lub żaglowego) przez taki podział kozubka żebrami przekątnymi i przyczepnymi, że powstaje rysunek gwiazdy. Późnogotyckie sklepienia gwiaździste mają często tzw. żebro wiodące, przebiegające przez całą długość wnętrza

Sklepienie kolebkowe - sklepienie o kształcie połowy walca (bywa także zakreślone po innej krzywiźnie). Takie sklepienia wzmacniano niejednokrotnie gurtami, czyli łękami wzmacniającymi, przebiegającymi między filarami. Sklepienie kolebkowe stosowano w architekturze etruskiej i rzymskiej, powszechnie zaś w romańskiej.

Sklepienie krzyżowe - sklepienie powstające z przenikania się dwóch sklepień kolebkowych ustawionych prostopadle i zestawione z czterech kozubków. Całość obciążeń tego sklepienia przenosi się na punkty nasadowe narożników lub na narożne filary. Sklepienie krzyżowe było powszechnie stosowane z budownictwie romańskim.

Sklepienie krzyżowo-żebrowe - rodzaj sklepienia żebrowego o czterech gurtach i dwóch żebrach po przekątnej. W sklepieniach żebrowych elementami przenoszącymi obciążenie są żebra.

Sklepienie sieciowe - sklepienie w kształcie sklepienia kolebkowego z lunetami – o żebrach przecinających się ukośnie, równolegle lub krzywo linijnie, co nadaje mu kształt sieci.

Sklepienie zwierciadlane - sklepienie klasztorne o bardzo małej krzywiźnie albo sklepienie przechodzące w płaski strop powyżej krótkiego odcinka krzywizny.

Służka - w architekturze gotyckiej pionowe, cienkie elementy kamienne lub ceglane o przekroju wałka albo półwałka, zespolone z filarem wolno stojącym lub przy siennym, pełniące statyczną funkcję przenoszenia nań ciężaru sklepienia krzyżowo - żebrowego.

Spichrz - spichlerz; jedno lub kilku kondygnacjowa budowla służąca do magazynowania zboża luzem lub w workach. Dawne spichlerze charakteryzują się zwarta bryłą, stromymi dachami, trójkątnymi szczytami, niewielka liczba małych otworków okiennych, zewnętrznymi schodami i gankami na piętrze. Spichlerze murowane często zdobiono ryzalitami, portykami, frontonami, a wiejskie spichlerze drewniane bogatą dekoracją snycerską.

Spływ wolutowy (woluta, ślimacznica) - element architektoniczny i motyw ornamentalny w kształcie spirali lub zwoju, niekiedy przybiera formę esownicy, której szczególną formą są spływy wolutowe wypełniające przestrzeń narożną pomiędzy węższą i szerszą kondygnacją fasady.

Stalle - drewniane lub kamienne ławy ustawiane pod ścianami prezbiterium, przeznaczone dla uczestniczącego w nabożeństwach duchowieństwa, występujące głównie w kościołach katedralnych, klasztornych i kolegiatach. Stalle miały zazwyczaj bogate formy architektoniczno - plastyczne.

Stiuk - materiał zdobniczy w postaci tynku szlachetnego nakładanego na ściany i elementy architektoniczne we wnętrzach. Stiuk naśladuje swym wyglądem i faktura marmur lub inny kamień, a jego zewnętrzna warstwa jest wykonywana z wapna, pyłu marmurowego, gipsu alabastrowego i kleju kostnego z domieszką różnych barwideł. Warstwa ta jest po stwardnieniu dokładnie szlifowana i polerowana. Stiuk jest stosowany do formowania różnych motywów dekoracji architektonicznej – ornamentalnych i figularnych, a także elementów architektonicznych.

Sygnaturka - wieżyczka usytuowana na dachu kościoła, zwykle na prezbiterium lub nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu, mieszcząca mały dzwon kościelny, tak samo nazywany.

Szachulec - glina wymieszana z sieczką, z trocinami lub wiórami czy też zarzucona na plecionkę z witek lub trzciny. Rezultatem jest specyficzny wizerunek otynkowanego zwykle na biało budynku poprzecinanego ciemnymi od dziegciu belkami, ułożonymi w kratownicę z ukośnymi wsparciami.

Sztukaterie - gipsowe odlewy dekoracyjne elementów powierzchni tynkowej, np. gzymsy, opaski, rozety, zamocowane do muru ocynkowanymi hakami lub śrubami albo spojone z podłożem zaprawa gipsową.


T

Tęcza - otwór tęczowy; otwór w ścianie usytuowanej na granicy nawy głównej prezbiterium kościoła, przesklepiony niekiedy łukiem, noszącym nazwę tęczowego. Tęcza jest zazwyczaj akcentowana dekoracja architektoniczną i malarską. W kościołach gotyckich często umieszczano u góry tęczę poziomą, ozdobna belkę drewnianą, zwaną tęczową, na której ustawiano krucyfiks oraz figury święte.

Trakt - w architekturze ciąg pomieszczeń, znajdujących się na jednej osi, najczęściej równoległej do osi podłużnej budynku. W budownictwie ze względu na trudność oświetlenia, nie stosuje się więcej niż trzy trakty. Szczególną postacią traktu jest amfida.

Triforium - trójdzielne arkadowe okno przezrocze, charakterystyczne dla architektury romańskiej i gotyckiej.


W

Westybul - obszerny, reprezentacyjny hall stanowiący zwykle połączenie głównego wejścia do budynku z salą zebrań, widowiskową lub koncertową.

Witraż - wypełniająca otwór okienny kompozycja figularna lub ornamentalna z barwnych szkieł połączonych ołowianymi ramkami osadzonymi między żelaznymi sztabami. Witraż stosowany jest głównie w budownictwie sakralnym.

Wnęka - wgłębienie w murze mogące mieć różne kształty i rozmiary, proste lub dekoracyjnie obramione.

Wole oko (oeil-de-boeuf) – niewielkie okrągłe lub owalne okno, otoczone zazwyczaj ozdobnym obramieniem, umieszczane dawniej w górnych kondygnacjach budynku, frontonach, niekiedy nad oknami lub drzwiami, nierzadko również we wnętrzach w celu umożliwienia ich pośredniego lub dodatkowego oświetlenia.

Wspornik - element architektoniczny pełniący funkcję podpierającą, osadzony w ścianie i wysunięty znacznie przed jej lico. W ubiegłych okresach historii architektury wspornik wykonywano z cegły lub kamienia, rzadziej z drewna, zwykle bogato profilowano i dekorowano.

Wsporniki sklepienne - w architekturze gotyckiej: wystający, rzeźbiarsko opracowany element, który stanowi podporę żeber sklepiennych lub rodzaj półeczki pod rzeźbę.

Wykusz - fragment budynku o rzucie poziomym w kształcie prostokąta, wieloboku lub części koła, występujący z lica ściany zewnętrznej, nadwieszony powyżej parteru na wysokości jednej lub kilku kondygnacji.


Z

Zakrystia - pomieszczenie boczne w kościele przylegające do prezbiterium i połączone z nim przejściem, przeznaczone do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych.

Zamek - rodzaj twierdzy, obiekt warowny, stanowiący zamknięty zespół urządzeń obronnych oraz zabudowań mieszkalnych. Zamki wznoszono ze względów obronnych w ważnych punktach strategicznych oraz jako reprezentacyjne siedziby władców, przedstawicieli władzy państwowej , magnatów oraz dostojników świeckich i kościelnych.

Zwornik - szczytowy kliniec łuku lub niektórych typów sklepienia, zazwyczaj bogato profilowany i ozdobiony dekoracją rzeźbiarską, wykonywany z ceramiki lub kamienia, charakterystyczny zwłaszcza dla gotyckich sklepień krzyżowo - żebrowych.

Zwornik sklepienny - klucz sklepienny; element łęku: środkowy kliniec w szczycie arkady lub na skrzyżowaniu żeber gotyckiego sklepienia. Kładziony jako ostatni, spaja konstrukcję w całość. Często akcentowany jest kształtem odrębnym i zdobiony rzeźbionym ornamentem.


opr. Piotr Bieruta

Literatura:
Wilfried Koch Style w architekturze, Warszawa 1996
Stefan Kozakiewicz Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 1996
Zdzisław Mączeński Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym, Warszawa 2005


Wszelkie prawa zastrzeżone. Wykorzystywanie zdjęć, tekstów oraz innych elementów bez zgody Serwisu zabronione.

2010 © Ośrodek Kultury "Wzgórze Zamkowe"